Các chuyên gia lo ngại một đợt bùng phát dịch bệnh toàn cầu mới, khả năng còn tồi tệ hơn COVID-19, có thể bắt đầu bất cứ ngày nào.

Loại virus khiến họ lo lắng là H5N1, một dạng cúm gia cầm. Một số nhà nghiên cứu đã cảnh báo rằng chỉ với một vài đột biến, hoặc có thể đột ngột hoán đổi các đoạn gen, loại virus cúm chết người này có thể có khả năng lây lan từ người sang người.

Nhưng trên thực tế, đại dịch tiếp theo đã bắt đầu. Để sử dụng một thuật ngữ chính xác hơn - một đợt bùng phát dịch bệnh lan rộng giữa các loài động vật không phải con người - đang diễn ra.

Để đánh giá đúng thảm họa này, chúng ta phải chuyển trọng tâm ra khỏi con người, ít nhất là một chút. H5N1 đang tàn phá các loài chim trên thế giới. Đại bàng đang chết dần chết mòn, cũng như cú sừng lớn, chim ưng và bồ nông. 

Gần đây, 20 con kền kền ở California đã chết vì nghi ngờ là cúm gia cầm — 10 con được xác nhận cho đến nay. Đó là điều tồi tệ nhất đã xảy ra với các loài chim hoang dã kể từ khi có thuốc trừ sâu DDT.

Việc kiểm đếm những cái chết của động vật hoang dã ở những nơi hoang dã, đặc biệt là những loài bay qua rừng và trên đại dương, là điều khó khăn. 

Phúc âm Matthew (sách đầu tiên của Tân Ước của Kinh thánh) có thể khẳng định rằng không một con chim sẻ nào rơi xuống trái đất mà không được Chúa biết và đồng ý, nhưng chúng ta chỉ là con người không thể đếm được có bao nhiêu loài chim ăn thịt, chim nước, chim biển, quạ, vẹt và các loài chim hoang dã khác có thể chết ở những nơi xa hơn. 

David Quammen là một nhà văn người Mỹ về khoa học, tự nhiên và du lịch, đồng thời là tác giả của 15 cuốn sách. Các bài báo của ông đã xuất hiện trên tạp chí Outside Magazine, National Geographic, Harper's, Rolling Stone, The New York Times Book Review, The New Yorker, và các tạp chí định kỳ khác.

Kết quả có thể rất thảm khốc đối với một số quần thể chim, thậm chí đẩy các loài có nguy cơ tuyệt chủng đến gần hơn với sự tuyệt chủng. Điều gì xảy ra khi loại virus giết người này xâm nhập vào đàn sếu, loài có ít hơn 900 con tồn tại trên hành tinh? Điều gì tiếp theo cho loài chim ưng California, với chỉ 300 con còn sống trong tự nhiên?

Các loài chim biển làm tổ trong các đàn lớn có thể nhìn thấy rõ hơn một chút. Việc làm tổ dày đặc như vậy cũng khiến chúng dễ mắc bệnh truyền nhiễm hơn và nhiều loài sống lâu, trưởng thành ở độ tuổi tương đối muộn, khiến quần thể của chúng phục hồi chậm hơn. 

Trong mùa làm tổ vào tháng 5 năm ngoái, tại một đàn chim nhạn bánh sandwich trên bờ biển nước Pháp, các nhà quan sát đã đếm được hơn 1.000 xác chim nhạn. Toàn bộ nước Pháp có thể đã mất 10% dân số đang sinh sản trong vòng một tuần. Tại các địa điểm đảo xa xôi ở Anh, chẳng hạn như Orkney và Shetlands, skua lớn dường như đã bị chết tới 85%.

Bất kỳ bệnh cúm gia cầm nào như vậy, rất nguy hiểm, được gọi là cúm gia cầm độc lực cao, hoặc HPAI Tên gọi đó đã từng được áp dụng cho các loại virus lây nhiễm sang gà. Cho đến thế kỷ này, những loại virus này hầu như không được biết đến ở các loài chim hoang dã. 

Ngoại lệ là một sự kiện vào năm 1961, khi 1.300 con nhạn biển thông thường xuất hiện đã chết dọc theo bờ biển Nam Phi. Nguyên nhân là do một loại virus gia cầm mới thuộc loại chung mà ngày nay chúng ta đã biết - các loài chim sống dưới nước hoang dã mang mầm bệnh đặc hữu và đôi khi tràn vào gia cầm, lợn và người. 

Tuy nhiên, trong nhiều thập kỷ sau khi chim nhạn chết, không có loại cúm nào khác nguy hiểm như vậy được phát hiện ở các loài chim hoang dã. Các loại cúm mới đã đến từ các loài chim hoang dã, đúng vậy, nhưng ở dạng nhẹ hơn, thường gây bệnh cho gia cầm trong nhà một chút hoặc hoàn toàn không. Tiến hóa để trở nên nguy hiểm hơn là điều đã xảy ra, theo như khoa học có thể thấy, chủ yếu ở gia cầm nuôi.

Nhà dịch tễ học người Bỉ, Marius Gilbert, đã dẫn đầu một nghiên cứu năm 2018 về hiện tượng này. Tiến sĩ Gilbert và các đồng nghiệp của ông đã xem xét 39 trường hợp trong đó một loại cúm gia cầm nhẹ đã phát triển thành một loại virus giết người. Tất cả trừ hai trong số 39 chuyển đổi đã biết đó xảy ra ở gia cầm thương phẩm.

Gần đây, tôi đã hỏi Tiến sĩ Gilbert, liệu có đi quá xa khi kết luận rằng các trang trại gia cầm thương mại là nguyên nhân gây ra vấn đề về bệnh cúm độc hại đối với con người chúng ta và cả đối với các loài chim hoang dã? "KHÔNG. Tôi không nghĩ là quá xa", anh nói. "Nhưng chúng ta phải mang lại sắc thái cho tuyên bố đó".

"Gia cầm thương mại" có thể có nghĩa là có một đàn gia cầm lớn — hàng nghìn hoặc hàng trăm nghìn con ở quy mô công nghiệp — hoặc cũng có thể có nghĩa là 10 con gà và 6 con vịt trong sân sau của một gia đình ở một ngôi làng nông thôn. Những con vịt chạy đồng với những con chim hoang dã đi ngang qua, và một số con gà được gửi sống đến chợ địa phương. Virus lây lan theo mọi hướng, bao gồm cả những đứa trẻ chăn vịt.

Dòng cúm gia cầm H5N1 hiện đang lưu hành đã xuất hiện trở lại vào năm 1996, ở những con ngỗng nuôi ở một vùng nông thôn của tỉnh Quảng Đông, miền nam Trung Quốc. Tỷ lệ giết chết của nó trong số những con ngỗng đó là 40%, với các triệu chứng bao gồm chảy máu và rối loạn chức năng thần kinh. 

Tại một số thời điểm, nó truyền sang các loài chim hoang dã, lan rộng khắp châu Á đến châu Âu và Trung Đông, và đôi khi sang người và các động vật có vú khác, mặc dù không gây ra chuỗi lây truyền dài.

Vào tháng 12/2021, nó được phát hiện trong số các loài chim hoang dã ở Newfoundland và Labrador, và từ đó có vẻ như nó đã được các loài chim nước di cư mang theo Đường bay Đại Tây Dương đến Carolinas, Georgia và Florida. Đó là nơi Nicole Nemeth, một nhà nghiên cứu bệnh học về động vật hoang dã tại Đại học Georgia, đã phát hiện ra, khi những con đại bàng bắt đầu chết trong phòng thí nghiệm của cô.

Tiến sĩ Nemeth và các đồng nghiệp của cô đã phát hiện ra tỷ lệ cao đại bàng hói làm tổ thất bại (không còn con non nào sống sót) và chết khi trưởng thành, với những con chim chết được đưa đến phòng thí nghiệm và được xác nhận là đã bị virus HPAI tàn phá. Tiến sĩ Nemeth nói với tôi: "Thật đáng buồn và đáng báo động".

Chim trưởng thành mất kiểm soát cơ bắp, lắc đầu, có dấu hiệu yếu hoặc liệt, ngã nhào từ tổ cao. Đại bàng hói là loài chim lớn, nặng tới 14 pound nên khi rơi xuống đất rất khó khăn. Tiến sĩ Nemeth cho biết: "Là một nhà nghiên cứu bệnh học, tôi đã xem xét những con chim này một cách cẩn thận và rõ ràng chúng đang chết vì nhiễm virus cấp tính, rất nặng. Một số có lẽ đã chết khi chạm đất".

Khám nghiệm tử thi cho thấy suy nội tạng và viêm não, ngoài ra còn có chấn thương và chảy máu do ngã. Và khi những con trưởng thành bị ốm và ngã, những con non chưa trưởng thành cũng thường chết, hoặc do nhiễm trùng hoặc do mồ côi. Ở vùng duyên hải Georgia, trong mùa giải năm 2022, tỷ lệ thành công làm tổ của đại bàng hói đã giảm 30%.

Nó có thể trở nên tồi tệ hơn. Tiến sĩ Nemeth nói với tôi rằng khoa học hay quản lý động vật hoang dã có thể làm được rất ít. Khi quần thể đại bàng đầu trắng suy giảm nghiêm trọng vào những năm 1950 và sau đó loài này được tuyên bố là có nguy cơ tuyệt chủng vào năm 1967, nguyên nhân chính gây ra hiện tượng suy sinh sản do thuốc trừ sâu DDT, hiện đã bị cấm. 

Số lượng đại bàng tăng trở lại, một thành công bảo tồn kỳ diệu. Nhưng bạn không thể cấm một loại virus giống như cấm một loại hóa chất — không phải một loại virus di chuyển khắp nơi trong các loài chim hoang dã và tiến hóa liên tục ở những con nuôi trong nhà, được nuôi với số lượng lớn ở cả trang trại quy mô công nghiệp và sân sau.

Thế giới nhỏ bé của chúng ta chứa tám tỷ người. Nó hiện cũng chứa hơn 33 tỷ con gà. Đàn gia cầm khổng lồ này là một mắt xích quan trọng trong chuỗi nhân quả đang giết chết các loài chim hoang dã trên toàn thế giới. Chúng ta nên xem xét những gì có thể được thực hiện về điều đó - nếu không quản lý động vật hoang dã, có thể bằng cách quản lý tốt hơn chính chúng ta.

Chúng ta nên nghĩ về việc chúng ta tiếp cận với thịt gà siêu thị giá rẻ, ức và chân được bọc trong nhựa, gây nguy hiểm cho diều hâu, chim ưng và cú trong rừng, vịt và loe trong vùng đất ngập nước của chúng ta, những con kền kền ăn xác thối, những con quạ làm chúng ta thích thú trong thị trấn, những con mòng biển và chim nhạn trên bờ biển của chúng ta, tiếng ngỗng trời mà chúng ta thích nghe khi chúng cất tiếng hót về phía nam vào một đêm mùa thu - và cũng gây nguy hiểm cho chính chúng ta. 

Chúng ta nên nhớ rằng 33 tỷ con gà thịt và lò quay đó là một đĩa petri tuyệt vời cho sự tiến hóa liên tục của virus cúm. Một loại virus như vậy rất có thể - chỉ là tình cờ - có được những đột biến khiến nó trở thành cơn ác mộng tiếp theo của con người. Những con đại bàng vẫn sẽ rơi khỏi chỗ đậu của chúng, bản thân nó đã là một bi kịch. Và những con gà, đối với chúng tôi, có thể sẽ trở thành ác mông.